De Stenen van Sonsbeek, Zypendaal en Gulden Bodem

Wandelend door de parken Sonsbeek, Zijpendaal en Gulden Bodem in Arnhem, kom je overal stenen tegen: langs beekjes, op heuvels en in oude muurtjes. Maar waar komen al die stenen eigenlijk vandaan? Het antwoord ligt deels in de natuur en deels in de geschiedenis van deze prachtige parken.

Daarom zie je in de parken een mix van natuurlijke en door de mens beïnvloede landschapselementen.
De stenen die je daar aantreft, hebben meestal een dubbele oorsprong; stenen aangevoerd in de ijstijd of zelfgemaakt door de mens.
Tijdens de ontwikkeling en het inrichten van de parken werden vaak lokale stenen verzameld en bewust geplaatst om paden, borders en kunstmatige waterpartijen te vormen.

Ook zijn stenen uit de parken gebruikt om kunstwerken van te maken.

Zwerfstenen uit de IJstijd

Ongeveer 150.000 jaar geleden, tijdens de Saale-ijstijd, werd Nederland bedekt door een enorme gletsjer. Dit ijs schoof langzaam grote hoeveelheden stenen en keien mee vanuit Scandinavië. Toen het ijs smolt, bleven deze zwerfstenen achter op de Veluwe en dus ook in de huidige parken van Arnhem.

Kenmerken van deze oude keien

Graniet, kwartsiet of zandsteen. Afkomstig uit landen als Zweden en Finland.
Te vinden in het landschap, vooral langs beekjes en op heuvels.
Sommige van deze keien zijn eeuwenlang onaangeroerd gebleven, terwijl andere later door mensen zijn gebruikt als bouwmateriaal.

Historische stenen, overblijfselen van Arnhemse landgoederen

Naast de natuurlijke zwerfstenen kom je in de parken ook stenen tegen die deel uitmaakten van oude gebouwen, bruggetjes en muurtjes. De landgoederen van Sonsbeek en Zypendaal bestonden al in de 17e en 18e eeuw en hadden imposante tuinen en bouwwerken. Door de jaren heen zijn sommige structuren verdwenen, maar die stenen zijn nog altijd zichtbaar in het landschap.

Voorbeelden van historische stenen in de parken

Oude funderingen van verdwenen bouwwerken.
Stenen trappen en muurtjes, zoals in park Zijpendaal.
Natuurlijke stenen gebruikt voor waterbeheer, vooral langs de Sint-Jansbeek.
Oude stenen in nieuwe kunstwerken verwerkt.

De Grote Waterval in Park Sonsbeek

In 1826 gaf Baron van Heeckeren opdracht tot de aanleg van de Grote Waterval, een indrukwekkend project dat toentertijd maar liefst 70.000 gulden kostte. Voor de bouw werden enorme zwerfkeien gebruikt die afkomstig zijn uit de IJstijd. Deze stenen werden waarschijnlijk opgegraven uit het Kootwijkerzand en omgeving van Groesbeek en met ossenwagens naar Arnhem vervoerd.

Op de plek waar nu de waterval stroomt, stond vroeger de Gelderse Molen, een oliemolen. Wat de Grote Waterval bijzonder maakt, is de grot die eronder ligt. Deze is opgebouwd uit grote keien en biedt een uniek uitzicht op het vallende water van binnenuit. Boven de grot ligt een indrukwekkende rotsformatie, gevormd door een verzameling van grote zwerfkeien die samen een natuurlijk ogend kunstwerk vormen.

Naam: ‘Grote waterval’
Plaats: Park Sonsbeek
Materiaal: Zwerfkeien

Restanten en hergebruik van stenen van bouwwerken

In sommige gevallen zijn de stenen overgebleven van oude bouw- of infrastructuurprojecten. In de 19e en 20e eeuw werd veel gewerkt aan de aanleg van parken en waterwegen in Arnhem, waarbij restmateriaal hergebruikt werd bij de inrichting.
Deze combinatie van natuurlijke afzettingen en menselijk ingrijpen geeft de parken hun karakteristieke uitstraling. Het is een mooi voorbeeld van hoe de geschiedenis van een regio en de natuurlijke omgeving samenkomen in het landschap.

Een ander mooi voorbeeld hiervan is de uitkijktoren Belvédère.
De stenen van de toren zijn afkomstig van een woning op het landgoed Waterberg die was afgebrand en dat de baron van Heeckeren had aangekocht in 1825.

Romantische rotspartijen en kunstmatige toevoegingen

In de 19e eeuw werden veel parken in landschapsstijl aangelegd, waarbij men bewust stenen en rotspartijen plaatste om het landschap een romantische en ruige uitstraling te geven. Sommige stenen in de parken zijn dus geen overblijfselen uit de ijstijd, maar slimme toevoegingen van tuinarchitecten.

Kunstige stenen

Gabriel Kuri, een Mexicaanse kunstenaar die bekend staat om zijn werk met alledaagse materialen en conceptuele kunst, creëerde in 2001 het kunstwerk Epitaphs (grafopschrift) in Park Sonsbeek in Arnhem als onderdeel van de internationale tentoonstelling Sonsbeek 9.
Voor dit werk graveerde Kuri ongeveer 14 zwerfkeien met teksten die hij omschreef als “non-informatie.” In plaats van traditionele inscripties, zoals namen, data of belangrijke gebeurtenissen, b.v. bij grafstenen of gedenktekens, bevatten deze keien betekenisloze of nietszeggende teksten.

Het werk roept vragen op over de manier waarop we informatie interpreteren en betekenis toekennen aan teksten en objecten. Door het plaatsen van deze gegraveerde keien in een natuurlijke omgeving als Park Sonsbeek, mengen ze zich met de omgeving en kunnen bezoekers ze onverwachts tegenkomen.
Kuri’s keuze voor keien als medium sluit ook aan bij het idee van natuurlijke en toevallige elementen, iets wat vaak terugkomt in zijn kunst.
Een voorbeeld van hernieuwd gebruik van oude stenen in de parken.

Naam: ‘Epithaps’, Gabriel Kuri
Plaats: Park Sonsbeek
Materiaal: Zwerfkeien

Sculptuur van Sigurdur Gudmundsson Op de plek waar vroeger het Jachthuis stond, staat nu een sculptuur van de IJslandse kunstenaar Sigurdur Gudmundsson. Dit kunstwerk symboliseert de ontmoeting tussen cultuur en natuur.
De voet is gemaakt van o.a. beton en leisteen. Het beeld staat precies op de plek waar het voormalige jachthuis van de rijke Arnhemse familie Brantsen stond.

Naam: Sigurdur Gudmundsson
Plaats: Park Gulden Bodem
Materiaal: Beton en leisteen

Sculptuur ‘Amorsrond’ (1999) door Adri Verhoeven De sculptuur ‘Amors Rond’ in Park Sonsbeek is vervaardigd uit hardsteen. Dit materiaal is kenmerkend voor het werk van kunstenaar Adri Verhoeven, die bekend staat om zijn gebruik van robuuste steensoorten zoals hardsteen en graniet. Het kunstwerk bevindt zich op een heuvel in het Sonsbeekbos waar zes wandelpaden samenkomen—een plek die vroeger populair was bij verliefde stelletjes. De sculptuur verbeeldt de bijzondere spanning die tussen mensen kan ontstaan.

Naam: ‘Amorsrond’ Adri Verhoeven
Plaats: Park Sonsbeek
Materiaal: Hardsteen

Grieks mythologische tuinbeeldengroep Vlakbij de Spiegelvijver in Park Zypendaal. Gemaakt van marmer. In Park Zijpendaal in Arnhem bevindt zich een achttiende-eeuws marmeren tuinbeeld dat drie figuren uit de Griekse mythologie afbeeldt: Asklepios: de god van de geneeskunde, zittend op een rotsblok.
Hygieia: de godin van de gezondheid, leunend tegen Asklepios aan.
Telesphoros: een kindfiguur die symbool staat voor genezing, gedragen door Hygieia.

Oorspronkelijk stond het beeld bij landhuis Rhederoord in Rheden, maar werd begin twintigste eeuw overgebracht naar Park Zypendaal. De groep is rijksmonument en gerestaureerd in 1999 en in 2023. De maker van het beeld is onbekend.

Naam: Grieks mythologische beeldengroep
Plaats: Park Zijpendaal
Materiaal: Marmer

Tellegenbank

De Tellegenbank (1928) is een halfronde herdenkingsbank in het Sonsbeekpark in Arnhem. J.W.C. Tellegen, was directeur van Gemeentewerken Arnhem. De bank is ontworpen in de stijl van de Amsterdamse School en is o.a. vervaardigd uit baksteen en natuursteen en hout.

Naam: Tellegenbank
Plaats: Sonsbeekpark
Materiaal: Baksteen, natuursteen en hout

Inrichting parken

Tijdens de ontwikkeling en het inrichten van de parken werden en worden vaak lokale stenen verzameld en bewust geplaatst om paden, borders en kunstmatige waterpartijen te maken. Dit zorgt voor een oorspronkelijk en natuurlijk ogend landschap met aandacht voor de historie.

De volgende keer als je door Sonsbeek, Zijpendaal of Gulden Bodem wandelt, let dan eens op de stenen om je heen. Misschien sta je wel naast een kei die 150.000 jaar geleden door een gletsjer is meegenomen, of tegen een muurtje dat ooit deel uitmaakte van een statig landhuis. De geschiedenis ligt hier letterlijk aan je voeten!

Groetjes en tot snel in het groen,
De Vrienden van Sonsbeek – altijd op zoek naar de volgende verborgen parel! 🌳🦢

Volg ons op Instagram of Facebook